Η έννοια της αρετής στη Φιλοσοφία του Αριστοτέλη ◆

• ◆  Ποια η συσχέτιση της ηθικής και της πολιτικής θεωρίας του Αριστοτέλη όσον αφορά την έννοια της αρετής.
• ◆  Σε τι διαφέρει η έννοια του Αριστοτέλη από την αντίστοιχη του Πλάτωνα.
• ◆  Η έννοια της αρετής ως κεντρικός πυρήνας της πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη.

Για να κατανοηθεί πως αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης την ηθική του φιλοσοφία θα πρέπει να εξετάσουμε τις ηθικές αρετές αφού αυτές αποτελούν την ηθική ουσία του ανθρώπου.

Ο φιλόσοφος ορίζει την αρετή ως εξής. «Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική εν μεσότητι ουσα τη προς ημας ,ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν».

Η ηθική αρετή είναι, δηλαδή, μια έξη της ψυχής σχετική με την εκλογή, βρισκόμενη στο μέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιμος θα μπορούσε να ορίσει.

Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τη λέξη «έξη» δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Ο άνθρωπος θα μπορέσει να θεωρηθεί ενάρετος μέσα από την πράξη που μαρτυρεί την ηθικότητα του. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα μέσα του να δεχτεί τις αρετές, αλλά τελειοποιείται με τον εθισμό. Έχει τη δυνατότητα να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του με βάση κάποιες ηθικές αρχές, να βελτιώσει τον χαρακτήρα του με τη συνήθεια και να οδηγηθεί στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του.

H ηθική συμπεριφορά αποτελεί τη μόνιμη διάθεση του ανθρώπου βασισμένη στην έξη, τη σταθερή δηλαδή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και στους εξωγενείς παράγοντες. Η ηθική αρετή κατέχει τη σπουδαιότερη θέση στη θεωρία του φιλοσόφου ο οποίος όμως τονίζει και τη σημασία της διανοητικής αρετής φρόνησης στη διαμόρφωση του ήθους του ανθρώπου. Η αρετή είναι το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και στην έλλειψη. 2εν αφορά ως μέσο τα καθαυτά πράγματα, αλλά τα σχετικά με εμάς τους ίδιους.

Η ηθική αρετή έχει από τη φύση της τη μεσότητα κι αυτό είναι που την κάνει να τείνει προς την τελειότητα και να αποτελεί κάτι το εξαιρετικό, το αξιοπρόσεκτο που ξεχωρίζει από όλες τις άλλες αρετές. 2εν λειτουργεί ως συμβιβαστική λύση ανάμεσα σε δύο αντίθετες έννοιες. Με αυτήν την έννοια προσδιορίζεται ως άκρο. Η μεσότητα χαρακτηρίζει μόνο την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική, καθότι η μεσότητα αφορά πράξεις και πάθη.

Η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη που στηρίζεται στην έννοια της αρετής ως έξης συνδέεται άμεσα με την πολιτική φιλοσοφία. Ο άνθρωπος δεν επιλέγει να είναι ενάρετος για χάρη του εαυτού του μόνο αλλά και για το κοινωνικό σύνολο μέσα στο οποίο είναι και ο ίδιος υποχρεωμένος να ζει.

Με την απόκτηση της αρετής διαμορφώνεται ο ηθικός χαρακτήρας του πολίτη που ενεργώντας με ένα συγκεκριμένο τρόπο δραστηριοποιείται στο περιβάλλον της πολιτείας. Μέσω της αρετής η ηθική συνδέεται με την πολιτική . Η αρετή είναι το μέσο για την ευδαιμονία του ανθρώπου που είναι σκοπός και κάθε ορθής πολιτείας και της πολιτικής. Η ηθική τελείωση του ανθρώπου(ευ ζην) είναι δυνατόν να επιτευχθεί στο εσωτερικό της πολιτικής κοινότητας.

Για να μπορέσει να συγκροτηθεί πολιτικά μια κοινωνία, θα πρέπει να στηρίζει τις βάσεις της στον ενάρετο βίο τόσο των πολιτών όσο και των ηγετών. Η ηθική αρετή πρέπει να είναι απαραίτητο γνώρισμα ενός άρχοντα. Θα μπορέσει να αντεπεξέλθει στα καθήκοντα του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, αν είναι ενάρετος και ενεργεί ακολουθώντας κάποιους ηθικούς κανόνες.

Αλλά και οι πολίτες θα πρέπει να είναι ενάρετοι. Γι ΄αυτόν τον λόγο η πολιτεία θα πρέπει να φροντίζει για την αρετή όλων των πολιτών και να θέτει ηθικούς στόχους γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουν να οδηγηθούν στην ευδαιμονία. Για να λειτουργεί ένα πολίτευμα με ορθό τρόπο, θα πρέπει οι πολίτες να είναι ενάρετοι, κάτι που θα επιτευχθεί με την ηθική διαπαιδαγώγηση.

Οι νομοθέτες οφείλουν να κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό. Το πολίτευμα θα επιτύχει, αν πραγματοποιηθεί αυτός ο στόχος. Διαφορές ανάμεσα στην πλατωνική και αριστοτελική θεωρία περί αρετής. Για τον Πλάτωνα η αρετή είναι γνώση και επομένως είναι διδακτή. Αναφέρεται στην υπερφυσική προέλευση της αρετής. 2ίνει μεταφυσικό περιεχόμενο στην έννοια της αρετής ως μεσότητας. 2εν αποτελεί ανθρώπινη αξία αλλά έχει θεϊκή προέλευση.

Κριτήριο για να χαρακτηριστεί μια πράξη ενάρετη είναι η ιδέα του αγαθού. Η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη που αντιστοιχούν στις αντίστοιχες δυνάμεις.(λογιστικό, θυμοειδές, επιθυμητικό). Εξαιτίας της μετάβασης με την ενσωμάτωση της ψυχής στο σώμα, από τον κόσμο των νοητών στον κόσμο των αισθητών η ψυχή οδηγείται στη σύγκρουση των δυνάμεων της. Η γνώση του καλού θα οδηγήσει τον άνθρωπο στην αρετή και θα τον κάνει να νικήσει το κακό που υπάρχει γύρω του.

Για να διδαχθεί η αρετή ακολουθείται η διαδικασία της ανάμνησης. Η ανάμνηση δείχνει ότι η ψυχή γνώριζε την ιδέα του αγαθού. Με την κατάλληλη παιδεία το λογιστικό μέρος της ψυχής ξαναθυμάται την ιδέα της αρετής, περιορίζει τη δράση του επιθυμητικού και του θυμοειδούς σε τέτοιο σημείο, ώστε να εξασφαλίζεται η ισορροπία δυνάμεων. Η ψυχή οδηγούμενη στη γνώση του αγαθού εξασφαλίζει την αρμονία. Όταν η δικαιοσύνη και οι άλλες αρετές συμπληρωθούν από την ιδέα του αγαθού θα γίνουν χρήσιμες και ωφέλιμες. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος φτάνει στην ευδαιμονία του.

Αντίθετα ο Αριστοτέλης δίνει στην έννοια της αρετής ανθρώπινο και πρακτικό χαρακτήρα. Κριτήριο αποτελεί ο ενάρετος άνθρωπος που οι συγκεκριμένες του πράξεις επιβεβαιώνουν αυτόν το χαρακτηρισμό. Η ηθική αρετή και το ήθος δεν πρέπει να στηρίζονται στη γνώση και τη θεωρία αλλά στην πράξη και στο ανθρώπινο αγαθό, στο πρακτό αγαθό. Η αρετή πρέπει να γίνει συνήθεια. Συνήθεια γίνεται με την άσκηση. Με την άσκηση και την επανάληψη και με βάση την ελεύθερη βούληση του, την προαίρεση ο άνθρωπος μπορεί να θεωρηθεί ενάρετος.

Ενάρετος είναι αυτός που εκτελεί πράξεις αγαθές και όχι αυτός που ξαναθυμάται τη ιδέα του αγαθού μέσω της διαδικασίας της γνώσης-ανάμνησης. Στόχος του Αριστοτέλη είναι να αποτελέσει το έργο του πρακτικό οδηγό με τη συνδρομή του οποίου θα μπορέσει το άτομο να οδηγηθεί στην αρετή και συνάμα στην ευδαιμονία του. Για τον Αριστοτέλη η αρετή είναι έξη συμπεριλαμβάνοντας μέσα σε αυτήν το περιεχόμενο της πράξης και της συνήθειας.

Η αρετή ικανοποιεί την τάση του ανθρώπου να οδηγηθεί στη ευδαιμονία του. Και η ευδαιμονία είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί μόνο σε μια οργανωμένη πολιτεία. Για να λειτουργεί ορθά μια πολιτεία χωρίς προβλήματα είναι απαραίτητος ο ενάρετος βίος και από την πλευρά των αρχόντων και από την πλευρά των αρχομένων. Με αυτόν τον τρόπο συνδέεται η ηθική με την πολιτική.

Ο Πλάτων συνδέοντας την αρετή με την ιδέα του αγαθού δίνει στο περιεχόμενο της αρετής θεωρητική βάση. Ενάρετες είναι οι πράξεις που μετέχουν της ιδέας του αγαθού. Δεν αναφέρεται στα όρια και τα περιεχόμενα των πράξεων του κάθε ανθρώπου. Αντίθετα ο Αριστοτέλης επισημαίνει τον πρακτικό χαρακτήρα της αρετής υποβαθμίζοντας τη θεωρητική προσέγγιση της. δεν τον ενδιαφέρει να μάθουμε τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνουμε ενάρετοι.